Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak eta Donostia 2016 Fundazioak sustaturik, nazioarteko gizarte zibileko sei erakunderen gidaritzapean taxututako Hizkuntza Eskubideak Bermatzeko Protokoloa aurkeztu zuten 2016ko abenduaren 17an. Euskal Herriko eta nazioarteko hainbat erakunderen atxikimendua jaso du Protokoloak. 1996ko ekainaren 8an Bartzelonan onetsitako Hizkuntza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren segida da Protokoloa, eta Adierazpenean aldarrikatutako eskubideak egikaritzeko 185 neurri zehazten ditu, gizarteko jardungune nagusietan: administrazio publikoetan, hezkuntzan, eremu pribatuan, onomastikan, hedabide eta teknologia berrietan, eta kultur arloan. Horretaz gain, neurri horiek betetze-maila neurtzeko kaiera erantsi diote Protokoloari. Protokoloa neurriz neurri aztertzea lan erraldoia izanen litzateke, eta taldean egin beharrekoa. Oro har, baina, esan daiteke hizkuntza-biziberritze prozesuei ekin dieten munduko komunitate guziei dagoela zuzendua, baina modu berezian eragin diotela Euskal Herriko egoera soziolinguistikoak eta haren karira sortutako auzi politikoek eta juridikoek. Alde horretatik, hemengo administrazioek Protokoloa onartu, bete eta betearaziko balute, aurrerakada ederra eginen luke euskarak, batez ere hedabideetan, osasungintzan, administrazioetan, edota justizia-administrazioarekiko harremanetan. Horrez gain, hagitz adierazgarria da —eta, gurean, tamalez, oraindik beharrezkoa, McCarthyren biloba politikoen ohiko erasoek agerian utzi bezala— sarreran bertan hizkuntza-politikarako proposamenak plazaratzeko gizarte zibilari dagokion zilegitasunaz Protokoloak dakarren aldarrikapena:

Gizarte zibila izan da aitzindaria hizkuntza gutxiagotuetan bizi ahal izateko tresnak sortzeko proiektuak garatzen. Eta, jakina, gizarte zibilak aldarrikatu du hamarkadetan zehar hizkuntza-komunitateek zeinek bere hizkuntzan bizitzeko eskubidea. Hartara, gizarte zibilak benetako demokrazia bermatzeko kanpaina iraunkorra egin izan duela ondorioztatzen dugu, eta, beraz, zilegitasun osoa ematen diogu gizarte zibilari etorkizunerako urratsak zein izan beharko liratekeen definitzeko.

Aldi berean, ordea, Protokoloaren neurri batzuen formulazioa eskasa begitanduko zaio euskal irakurleari —zer esanik ez, katalanari—, haren irismen-borondatea unibertsala izanik; egoera soziolinguistiko latzagoan dauden hizkuntza-komunitateentzat ere baliagarria izan nahirik. Horren erakusle izan liteke sustatu aditza eta eratorriak zenbait aldiz agertzea testuan. Dena den, zenbait formulazioren balizko eskasia gorabehera, deusek ez du eragozten neurri ausartagoak bestelako ekimen batzuen bidez aldeztea. Hala ere, Protokoloak aldarrikatutako printzipioen arloan bada zer hausnartua.

Hizkuntzaren izaeraren gaineko abiaburu eskasa

Hizkuntza-eskubideak oinarrizko eskubidetzat aldarrikatzearekin batera, hizkuntzaren izaerari buruzko kontsiderazioarekin hasten da Protokoloko sarrera:

Hizkuntzek komunikatzeko balio dute, baina hizkuntza-errealitatea ezin zaio lotu bakarrik dimentsio komunikatiboari; hau da, hizkuntzak ezin dira kulturetatik bereizi.

Hizkuntzaren izaera filosofikoaren ulermen eskasa da hori, komunikatzeko tresna izan aitzin pentsatzeko gailua ere badelako —Wilhelm von Humboldtek zioenez, “pentsamendua eratzen duen organoa hizkuntza da”—, alegia: pentsaera, eta, beraz, komunikazioa egoteko nahitaezko baldintza. Humboldten iritziz, “organoa ez da tresna bat, baizik eta subjektua bera, funtzio edo eginkizun partikular baten pean so egina” (aipu guziak in Joxe Azurmendi, Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua, UEU, Bilbo, 2007, 119. or.). Horren arabera, Jürgen Trabant hizkuntzalariak esan bezala, “Sprache ist nicht bloss Zeichen, sondern Mittel der Bildung des Denkens, Mittel der Bildung des Selbsts und der Welt, d.h., Sprache selber produziert das Denken” (“Hizkuntza ez da sinbolo soila, pentsamendua sortzeko bitartekoa baizik, nia eta mundua sortzeko bitartekoa, h. d., hizkuntzak berak sortzen du pentsamendua”) (aipatua in Azurmendi, Humboldt, 73. or.). Ez da, beraz, hizkuntzaz kanpoko eta hizkuntza aurreko pentsaerarik, gero hizkuntzaren bidez komunikatzen dena, baizik eta hizkuntzak berak ematen ditu pentsatzeko kategoriak, eskemak, etab., kanpoko estimuluak entelegatzeko. Hizkuntzaren eta pentsamenduaren arteko harreman hori adierazgarriro ikusten da logos hitzean bertan, ‘arrazoi’ eta ‘hitz’ esan nahi baitu; “erabakigarriki arrazoimena (adimena) hizkuntzagaz identifikatu du, eta horrela, eskola modernoen gainetik, logos grekoaren hizkuntza eta arrazoizkotasunaren batasunera itzuli da” (Azurmendi, aip. lib., 55. or.).

Hizkuntza-aniztasunaren autotelikotasun ez aitortua

Hauxe baita gure engainu azkenekoa:

libre izan nahia justifikatu behar dugula

pentsarazi digute

Joxe Azurmendi, Manifestu atzeratua (1968)

“Hizkuntza guztiak dira nortasun kolektibo baten adierazpen, bai eta errealitatea modu desberdinean hautemateko eta deskribatzeko tresna [sic] ere”, dio Protoloko sarrerak. Horrek, jakina, ez du esan nahi hizkuntza natural bakoitzak bere hiztunen pentsaera ideologikoa baldintzatzen duenik, eta gurean, behintzat, inork ez du halakorik defendatu, balizko erroten aurkako borrokalariak oraino konturatu ez badira ere. Aitzitik, Helmut Gipperrek azaldu bezala, “Mundu-ikuspegi (Weltansicht) linguistikoak […] ez du inor eragozten katoliko edo protestante, kapitalista edo marxista izatea, baina pentsamenduaren ezinbesteko bitartekoak prestatzen dizkio, horiek gabe, ez bere pentsakidea, ezta ere aurkakoarekin ezingo lukeelarik harremanean jarri” (H. Gipper, “Wilhem von Humboldt hizkuntzalaritza modernoaren sortzaile gisa”, RIEV, 41, 2, 1996, 425. or.).

Hala ere, harrigarriro, hizkuntza-aniztasunaren defentsa instrumental soila jaso du Protokoloak, helburuen atalean:

Hizkuntza Eskubideak Bermatzeko Protokoloak hiru helburu nagusi bete nahi ditu: Hizkuntza-aniztasuna bermatzea eta hizkuntzen garapena ziurtatzea elkarbizitzarako eta bakerako oinarri funtsezkoak direla aldarrikatzea (2. art.).

Alta, gauza bat da eskubideen subjektua gizakiak (norbanakoak zein komunitateak) besterik ez izatea, eta beste bat hizkuntza-aniztasuna beste helburu batzuk erdiesteko bitarteko soiltzat jotzea. Hizkuntza-aniztasuna aniztasun ekologikoaren partea da —berariazko sistema kognitiboa berariazko inguruneari moldatzeko erantzun ebolutiboa, menturaz—; horrenbestez, biodibertsitatearen osagaia den heinean, helburua da berez, eta haren defentsa normatiboak ez du zilegitasun-iturri gehigarririk behar.

Bigarrenik, hizkuntza-aniztasuna defendatze aldera “elkarbizitzara” nahiz “bakera” jotzea estrategia antzua da, arrazoibidearen ikuspegitik, tautologikoa delako, gizarte oro herritar-taldeen arteko berariazko harreman-moten arabera dagoelako antolaturik, eta haien aldezleek “elkarbizitza”-ren adierazle eredugarritzat aurkeztu ohi dute indarrean dagoena. Gutxiagotutako hizkuntzen biziberritzeko prozesua elkarbizitzarekin lotzen duen argudiorik taxutu nahi izanez gero, nolako gizarte-harremanetan oinarritutako bizikidetza ezarri nahi den zehaztu beharko litzateke. Alde horretatik, gutxiagotutako hizkuntzak biziberritzeak justizian funtsaturiko elkarbizitza-eredua eraikitzeko balio duela argudia liteke. Alegia, ingurune eleanitzetan hizkuntza-komunitateen arteko estima-parekidetasunean (parity of esteem) oinarritutako bizikidetzak gutxiagotutako hizkuntza biziberritzeko eskatzen duela, baita —herritarren gehiengoak hala nahi izanez gero— herrialdeko hizkuntza-araudia lurraldetasunaren printzipioaren arabera diseinatzeko ere (ik., horri buruz, Philippe Van Parijs, Linguistic Justice for Europe & for the World, Oxford University Press, Oxford, 2011, 4. eta 5. kap.). Bestela, mugatzailerik gabe, “elkarbizitzaren” diskurtsoa erretolika huts bihurtzen da, morrontzan oinarritutako hizkuntza-harremana estaltzea eta zuritzea xede duena, Idurre Alonso ganbera honetako parlamentariak salatu bezala (diskurtso-ikerlariek ere baieztatu dute harreman desorekatuak zuzentzeko proposamenak plazaratzen direnean eremu publikorako, “elkarbizitza” izaten dela haien kontra egiteko statu quoaren aldezleek heltzen dioten lelo nagusietako bat).

Gatazka lausotua

Hizkuntza-gatazken errealitatea lausotzeko joera antzematen da Protokoloko zenbait formulaziotan, hitzez saihestuta gatazka konponduko balitz bezala. Izan ere, berdintasunaren aldeko dei lausoen bidez oinarrizko lege soziolinguistikoa saihestu nahi bide da: hizkuntza ezberdineko herritarrez osaturiko gizartean hizkuntza bakarra dela jardungune publiko orotan nagusituko dena, eta, horrenbestez, erabaki soziopolitikoa dela hizkuntza nagusia zein izanen den ebaztea. Hizkuntza Eskubideen Adierazpen Unibertsalean argiago zegoen puntu hori, eta haren bigarren tituluko lehen atalean aitortutako hizkuntza-eskubideak lurraldeko hizkuntza historikoari daude lotuak. Hartara, nazioarteko hitzarmenetan onartutako norbanako hizkuntza-eskubideetatik harago (3.2. art.), komunitateen estima-parekidetasunaren arabera egikaritzen zen hizkuntza-berdintasunaren printzipioa, lurraldetasunaren printzipioaren filosofiarekin bat etorriz. Ezin adierazgarriagoa da Adierazpeneko seigarren artikulua:

Deklarazio honek baztertu egiten du hizkuntza bat lurralde bateko hizkuntza propiotzat hartzea horretarako arrazoi bakarra bada estatuaren hizkuntza ofiziala izatea edo lurralde horretan administrazioaren edo jarduera kultural jakin batzuen hizkuntza gisa erabiltzeko tradizioa edukitzea.

Protokoloko hirugarren artikuluko bigarren atala hortik behera dago nabarmen:

Gaur egun, Europan hizkuntza-komunitateek bizi dituzten baldintzetan desorekak eta desabantailak daudenez, egoera gutxiagotuan dauden hizkuntzei lehentasunezko trataera ematea berdintasunerako urrats bezala ulertzen dugu.

Berdintasun hori ez dago, berariaz, hizkuntza-lurraldetasunak edo -historikotasunak mugatua, “lehentasunezko trataera” salbuespen moduko neurritzat aurkezten bide baita, helmuga adibide enpirikorik ez duen gizarte-elebitasuna izanik. Adierazpenarekin alderatuta, nabarmena da gibelera emandako pausoa dela, gutxiagotutako hizkuntza (herrialdeko berezko hizkuntza) gizartearen hizkuntza nagusi eta komun bakar bihurtzeari uko egitea baitakar. Modu gordinean agertu da uko hori Protokoloko neurriei buruzko e atalean, hezkuntzako curriculumaren hizkuntza-helburuak zein izan behar diren zehazten duenean:

Ikasketak amaitzerako ikasleak gai dira hizkuntza gutxituan, hizkuntza nagusian eta atzerriko hizkuntza bat edo bitan aritzeko; hizkuntza gutxituko hiztun eleaniztunak dira, beraz (96. neurria).

Azpimarra nirea da. Kasu horretan zentzu osoa hartzen du poetak ganbera honetan esanak: “statu quo baten berme bihurtzen da borondate oneko esaldia: […] hizkuntza batzuek monopolioak dauzkate. Besteak beste, hizkuntzak sailkatzearena. Zuk, txipi, kolabora ezazu. Zaude zure horretan.” Izan ere, Euskal Herrian, bederen, hizkuntza gutxituko zinezko biziberritzeko prozesuaren helburuak honako hau izan beharko luke: hizkuntzen artean egun dauden harremanak irauli egitea, euskarak hizkuntza gutxitua izateari utziz, baita nagusiek, zeinek bere eremuan, nagusi izateari ere. Euskarak aitzina eginen badu gaur egun Euskal Herrian nagusi diren hizkuntzek pisua galduko dute, eta horixe da “berdintasunaren” diskurtso lausoak —akaso, arrazoi politikoak direla tarteko— estali nahi bide duena.

Bigarrenik, nahaslea begitantzen zait hizkuntza nagusia-ren eta atzerriko hizkuntza-ren arteko bereizketa, bortxa baita estatuek zein tokiko jauntxoek inposaturiko hizkuntza ordezkatzailea bertakotzeko erabili izan duten bide nagusia (hemen, 1996ko Adierazpeneko seigarren artikuluko printzipioarekiko talka kontzeptuala ikusgarria da). Horrez gain, hiztun guztiek euren lurraldean nagusi bihurtu den hizkuntza jakiteak eragin kaltegarria dauka hizkuntza gutxituaren barne-sistemaren bilakaeran, batez ere hizkuntzen artean desoreka soziolinguistiko handia dagoenean, hizkuntza nagusiaren presioak hizkuntza minorizatuaren kode bereizia higatu egiten baitu, praktikan, superestratuaren bidez. Hezkuntza-sistemak herritar eleanitzak prestatu behar dituela onartuta ere, hemen komenigarriagoa izanen zen formulazio lausoago bat, hala nola helburuak izan beharko lukeela ikasleek herrialdeko berezko hizkuntza eta nazioarteko bat edo bi —inola ere ez hizkuntza nagusi iritzita— jakitea, gehiago zehaztu gabe, eta ez, nahitaez, hizkuntza guztietan konpetentzia-maila bera erdietsirik.

Gibel-solasa

Ez da erraza Protokoloaren inguruko balorapen globala egitea. Alde batetik, neurri-sorta eta neurgailu hagitz egokiak baitakartza, eta aurrerapen handiak ekarriko lituztekete euskararendako, gurean aplikatuta. Baina, bestetik, printzipioen eta planteamendu filosofikoen eremuan lausotze eta atzerapausoak antzematen dira, herri-euskalgintzak historikoki erakutsitako planteamenduekin alderatuta. Halako beherapen ideologikoen bidez euskal administrazioekiko sintoniaren bat lortzea bazen helburua, Protokoloaren aurkezpen-ekitaldira Jaurlaritzako arduradunik ez bertaratu izanak eskaini digu estrategia horren arrakastaren neurria. Munta handiagoko adibidea dugu hedabideentzako diru-laguntzarako 2016-2018 epealdirako Jaurlaritzaren ebazpena, Protokoloko neurriei buruzko seigarren ataleko b.1 azpiatalean eskatutako politikarekin alderatuta (“Bada eduki guztia hizkuntza gutxituan argitaratzen duen eta finantzazioa bermatuta duen egunkari bat” xedatzen duen 140. neurriarekin). Azken batean, aspaldi irakatsi zigun pentsamendu kritikoak, asmo oneko jarrerak gorabehera, funtsezko gatazkak lausotu nahi izateak edo haien aitzinean ostrukarena egiteak ―hots, jendeari egia gordina ezkutatzeak― ez dituela arazoak konpontzen.